НІНА ПАЛІШЧУК
Уладыка Андрэй быў не толькі незвычайным пастырам і ўкраінскім Майсеем. Адной з найвялікшых яго заслуг з'яўляецца захаванне і падтрымка развіцця ўкраінскага мастацтва, пачынаючы з XIV-XVII стст. і заканчваючы сучаснасцю метрапаліта.
Унікальны ўкраінскі сярэднявечны іканапіс, украінскае барока, сэцэсія, творчасць Мадэста Сосенкі, Олексы Новакіўскага, Міхаіла Байчука, Івана Севярына... Бо ці можна было б сёння з упэўненасцю казаць пра ўнікальнасць і самабытнасць украінскага сакральнага мастацтва, калі б не для калекцыя Нацыянальнага музея ў Львове, заснавальнікам якой стаў уладыка Андрэй?
МАСТАК
 |
| Олекса Новакіўскі. Майсей. |
Нядаўна таксама стала вядома, што яшчэ адзін твор Сафіі ўвесь час знаходзіўся ў мітрапалічых палатах у Львове. Гаворка ідзе пра выяву "Сэрца Езуса", якая раней па невядомых прычынах была часткова намаляваная такім чынам, што Езус трымаў у руках ягня, а не сэрца. Гэтую карціну маці падарыла сыну, калі ён стаў мітрапалітам.
Вядома таксама пра жывапісныя здольнасці семінарыста Андрэя, які ў юнацтве таксама захапляўся разьбой і спрабаваў распрацоўваць царкоўнае начынне. У наш час вядома пра захаваную алейную карціну "За грахі свету", якая належыць рукам маладога Андрэя і знаходзіцца ў музеі Каталіцкага ўніверсітэта ў Рыме. Таксама ў фондах Нацыянальнага музея ў Львове захоўваюцца яшчэ два творы Шаптыцкага: "Краявід над карчмой" і "Бойка" (1906), якія цудам ацалелі пасля бальшавіцкіх "чысткаў" 1952 г. Трэба адзначыць, што талент жывапісца Андрэя хоць і не набыў асаблівых акадэмічных рамак, але дапамог у будучыні інтуітыўна адчуць вартасць твора мастацтва і працы незвычайнага майстра, патронам якога быў Шаптыцкі.
МАСТАЦТВАЗНАЎЦА І МЭЦЭНАТ
У першай палове ХХ ст Мітрапаліту Андрэею ўдалося запусціць своеасаблівую моду на калекцыянаванне твораў не толькі старажытнага сусветнага мастацтва, але і вярнуць павагу, а дакладней цікаўнасць, да творчасці ўкраінскіх мастакоў.
"Мітрапаліт з яго еўрапейскаю адукацыяю, як рэдка хто ў тагачаснай Галіцыі, разумеў вострую неабходнасць выхаду ўкраінскага мастацтва з тупіка правінцыйнай адсталасці і цемрашальства на шырокія гарызонты агульнаеўрапейскіх пошукаў", — піша даследчыца і заслужаны артыст Украіны Любоў Валошына. — Гэта вызначыла яго палітыку як мецэната мастакоў. Яму абавязаныя сваёю заходнееўрапейскаю мастацкаю адукацыяю некалькі пакаленняў украінскіх мастакоў — дастаткова згадаць толькі самых вядомых з іх, як Мадэст Сосенка (якім Мітрапаліт апекаваўся з асаблівай любоўю і сталасцю), Міхаіл Байчук, Юльян Буцманюк, Іван Севярын, Якаў Струхманчук, Мікола Федзюк, Міхал Парашчук, Іван Касінін, а таксама наступнае "міжваеннае" пакаленне мастакоў — сярод іх Міхась Мароз, Сцяпан Луцык, Васіль Дзядынюк, Марыя Карпюк, Сафія Зарыцкая, Ірына Шухевіч з роду Вялічкоўскіх, Пятро Андрусіў ды многія іншыя, хто так ці інакш карыстаўся заступніцтвам і фінансавай дапамогай Мітрапаліта падчас працы ва Украіне. Усе гэтыя творцы пасля ўнеслі свой уклад у росквіт ўкраінскай мастацкай культуры ў жывапісе, графіцы, скульптуры, а таксама ў галіне мастацкай крытыкі, педагогікі і мастацтвазнаўства.
Ужо ў 1911 г. не хапала месца ў пяці пакоях мітрапалічых палат на Святаюрскай гары ў Львове, дзе захоўвалася калекцыя мастацтва мітрапаліта. Затым епіскап Андрэй набывае вілу Дунікоўскіх (цяпер вул. Драгаманава) і перадае туды каштоўныя фонды будучага Нацыянальнага музэю, які нарэшце быў пабудаваны там у 1913 г. Гэты фактычна першы музей, які прадстаўляў спадчыну ўкраінскай культуры, быў дабрачынным падарункам мітрапаліта ўкраінскаму народу.
Мастацтвазнаўца і загадчык аддзела старажытнаўкраінскага мастацтва Нацыянальнага музея ім А. Шаптыцкага ў Львове Марыя Гелітовіч адзначае, што менавіта дзякуючы мітрапаліту і яго шчыраму жаданню вярнуць украінцам памяць аб сваіх старажытных каранях было сабрана больш за чатыры тысячы твораў украінскага сакральнага мастацтва XIV-XIX стст.
"У той час ўкраінская даўніна была ў пашане ў асобных калекцыянераў, але грамадскасць не бачыла ў ёй нічога асаблівага, аб’екта нацыянальнай спадчыны. Калі старыя абразы выцвілі або знішчаліся, то іх альбо перапісвалі, альбо куплялі новыя, папярэдне спаліўшы старыя. Безумоўна, калі б А. Шаптыцкі своечасова не ўзяўся за выратаванне нацыянальнага жывапісу і не ператварыў яго ў моду, то невядома, ці існаваў бы зараз Нацыянальны музей у Львове і ці ведалі б мы пра ўкраінскую сярэднявечнае сакральнае мастацтва", — заключыла Марыя Гелітовіч.
ПАДАРУНАК МІТРАПАЛІТА
У калекцыі музея прадстаўленыя творы не толькі галіцкіх мастакоў: А. Новакіўскага, М. Сосенкі, І. Труша, О. Курыласа, М. Івасюка, А. Манастырскага, але і прыдняпроўскіх: Ф. Красіцкага, І. Макушэнкі, В. Масляннікава, а побач - карціны польскіх мастакоў: Я. Мальчэўскага, Я. Станіслаўскага, О. Герымскага, Я. Норбліна, А. Хмялоўскага. У калекцыі старажытнага сакральнага мастацтва — старадаўнія ўкраінскія і стараверскія абразы, алейны жывапіс старадаўніх нямецкіх і галандскіх твораў, гравюры Рэмбранта і Сальвадора Роза і нават японскія акварэлі.
Андрэя Шаптыцкага таксама цікавіла кнігадрукаванне, таму ў музей было перададзена больш за тры тысячы экспанатаў, у тым ліку старадрукі кірыліцай, грэцкія кнігі і заходнееўрапейскія друкаваныя выданні XVI–XX стст.
Нярэдка епіскап за ўласныя сродкі арганізоўваў краязнаўчыя ці археалагічныя экспедыцыі, запрашаючы вопытных навукоўцаў і даследчыкаў. Пры музеі нават дзейнічалі спецыяльныя курсы, на якіх, можна сказаць, рыхтавалі вучняў майстроў-рэстаўратараў ці археолагаў.
У 1909 г. мітрапаліт заснаваў у манастыры манахаў-студытаў збор абразоў. Кніжны фонд налічваў больш за 20 тысяч асобнікаў, было некалькі тысяч абразоў. На жаль, ільвіная доля калекцыі была спаленая савецкімі ўладамі пасля смерці Андрэя Шаптыцкага.
Але нягледзячы на ўсе страты і бясследна зніклыя каштоўныя экспанаты ў Нацыянальным музеі ім. А. Шаптыцкага захаваўся Багародчанскі іканастас (канец XVIII — пачатак XIX ст.), які лічыцца візітоўкай гэтай установы. Іканастас мітрапаліт паспеў набыць, калі Аўстра-Венгерская імперыя ліквідавала Манёўскі скіт. Потым святыню вывезлі ў Багародчаны, а адтуль падчас Першай сусветнай вайны ў Аўстрыю. Аднак пазней па вымаганням Польшчы ён апынуўся ў Варшаве.
"Мітрапаліт Андрэй, ведаючы, што гэта наш іканастас, набыў яго ў 1923 годзе ў Варшаве за 35 тысяч даляраў, а гэта былі вялікія грошы — кошт паловы Львова. А іканастас ён перавёз у Нацыянальны музэй у Львове", — распавёў у інтэрвію "Радыё Свабода" іераманах-студыт, загадчык Музэю сакральнага мастацтва ў Львове Севасцян Дзьмітрох.
Украінскія мастацтвазнаўцы і мастакі абавязаныя Андрэю Шаптыцкаму тым, што ён быў першым епіскапам, які не толькі цікавіўся ўкраінскім мастацтвам і збіраў яго, але і зрабіў спробу гучна заявіць пра шматвяковую культурную спадчыну ўкраінскага народа. Ён стварыў ня толькі Нацыянальны музэй, але і адчыніў шмат школаў, дзе ахвотныя дзеці і дарослыя маглі свабодна вучыцца, утрымліваў першую ў Галіцыі Мастацкую школу, якой кіраваў Алекса Навакіўскі, і стварыў у Львове першую грэка-каталіцкую духоўную акадэмію, рэктарам якой быў яго наступнік а. Язэп Сляпы.
Яны былі ўдзячныя мітрапаліту за яго жыццё. У 1936 г. у Львове адкрылася 8-я выстава АНУМ, якая прадстаўляла найлепшыя творчыя сілы тагачаснай Галіцыі, пад назвай "Мастакі — сябры мастакоў", якая была прысвечаная Андрэю Шаптыцкаму "як доўг удзячнасці перад шчодрым мецэнатам ад усяго ўкраінскага мастацкага свету".
"Без яго ўдзелу, — пісаў на шпальтах анумаўскай газеты “Назустріч” адзін з прадстаўнікоў гэтае выставы, — наўрад ці можна было б казаць пра нейкае мастацкае адраджэнне ў Галіцыі, але не толькі ў Галіцыі: вялізная школа манументалістаў-байчукоўцаў з'яўляецца найбольш яркаю з'яваю у сучасным усеўкраінскім мастацтвеі. Той, хто ведае, што значыць адпаведнае мастацкае асяроддзе для развіцця мастацтва, зразумее. Яно было б немагчыма без такіх асноў, як клопат пра старыя мастацкія скарбы і стварэнне на іх аснове новых; без непасрэднай адукацыі мастакоў у буйных мастацкіх цэнтрах, дзе пульсавалі новыя павевы і нараджаліся новыя эксперыменты, дзе абнаўлялася і адраджалася застылае ў правінцыйнай глушы мастацтва. І калі сёння ўкраінскае мастацтва можа прадстаўляць маладых мастакоў больш-менш кожныя пяць гадоў, у гэтым не ў малой ступені заслуга Таго, хто ў свой час прадбачыў перспектывы яго развіцця і пачаў, літаральна, з нічога - з адзінак, якія не нават хочуць зразумець сваё асяроддзе".
Пра важную творчасць мітрапаліта ў інтэрв’ю "Радыё Свабода" распавяла сучасны мастацтвазнаўца Ірына Гах: "Сёння ў нас ёсць і кубізм, і мадэрнізм, і сэцэсія, але гэта настолькі гарманічна трактаванае і падпарадкаванае нашаму ўсходняму абраду, што ўспрымаецца натуральным нашай усходняй традыцыі. А гэта ўжо класіка. Мітрапаліт увёў у царкву вітраж. Уся Еўропа ў першай палове 20 стагоддзя ўкараніла вітражы, пра якія раней было забыта. І мы ўжо маем вітраж, які заснаваны на нашым рэгіянальным іканапісе, у першыя дзесяць гадоў кіравання Шаптыцкага царквою. Дзякуючы мітрапаліту мы маем шэдэўр, які трапіў ва ўсе еўрапейскія каталогі, – вітражы Успенскай царквы, дзе вітражы Пятра Халоднага ўведзеныя ў старадаўні інтэр’ер XVII–XVIII стагоддзяў. Шэсць вітражоў святых і нашай гісторыі. Без мітрапаліта, без рашэнняў створанай ім епархіяльнай камісіі на Святаюрскай гары гэтага б не адбылося".
Дзякуючы вялікай дабрачыннай дзейнасці мітрапаліта сёння нам застаецца толькі ўдзячна і беражліва ставіцца да ўласнай нацыянальнай спадчыны ў цэлым і ўкраінскага мастацтва ў прыватнасці. Нягледзячы на тое, што постмадэрнізм у сучасны час уяўляецца крахам і поўным кітчам традыцыі прыгажосці і гармоніі ў створаным свеце, гэта проста чарговая крывая ў сістэме каардынат, якая так ці інакш рухаецца ўверх. Захоўваючы ідэалы прыгажосці і пераймаючы лепшыя творы сусветных і нашых старадаўніх украінскіх мастакоў, мы можам натхняцца, убіраць асаблівасці светапогляду і не забываць быць удзячнымі.
