Sunday, July 31, 2022

Андрэй Шаптыцкі: хрысціянскі нацыяналізм, экуменічная адвага, малітоўная немач у Хрысце

Мітрапаліта Андрэя Шаптыцкага называюць архіпастырам, украінскім Майсеем, пастырам, слугою Божым. Ён умеў спалучаць духоўнае і матэрыяльнае, нацыянальнае і агульначалавечае, усходняе і заходняе. Мітрапаліт спрыяў развіццю Грэка-Каталіцкай Царквы ў Расеі і ратаваў жыцці яўрэяў падчас Другой сусветнай вайны. Ён быў папярэднікам экуменізму, што магло падацца надта мадэрновым  ў тэалогіі пачатку ХХ ст., і разам з тым паслухмянасць і пакора дадавалі яго постаці рысы традыцыйнасці.

ПЫТАННЕ "ХРЫСЦІЯНСЬКАГА НАЦЫЯНАЛІЗМУ"

Падчас нядаўняга Міжнароднага сімпозіума да 150-годдзя з дня нараджэння мітрапаліта Андрэя Шаптыцкага ў Львове дырэктар Прадстаўніцтва Амерыканскай асацыяцыі габрэяў Украіны Мэйла Шэйхет звярнуў увагу на ідэю ўсёабдымнай міласэрнасці, якую ён увасабляў у сваім жыцці. Гэтае імкненне было не толькі абвешчана ў пастырскіх пасланнях кшталту "Не забі!", але і рэалізавана ў ратаванні габрэяў падчас Другой сусветнай вайны. Адну з такіх гісторыяў мы ўжо распавядалі ў артыкуле пра Ганну-Марыю Ляхер, калі габрэйку схавалі ў кляштары студытак у Пшэмыслянах і апранулі ў манашку, каб яе не падазравалі.

"Уладыка Андрэй ратаваў габрэяў, фактычна ахвяраваўшы жыццём многіх манахаў-студытаў. Украінскі нацыяналізм Шаптыцкага — гэта нацыяналізм любові і спагады да ўкраінцаў і габрэяў. Яго сапраўды можна назваць праведнікам. З габрэйскага пункту гледжаньня праведнасьць — гэта не абсалютны дагмат, а прыкмета таго, у каго добрых учынкаў больш, чым грахоў", — адзначыў Мэйлах Шэйхет і нагадаў, што менавіта за гэту мужнасьць і дапамогу мітрапаліт быў узнагароджаны пасмяротна. 

Часам у навуковых і свецкіх колах можна пачуць, як епіскапа абвінавачваюць у прапагандзе нацыяналізму ў Царкве. Але на самой справе ён не ўжываў такога тэрміну ні ў сваіх лістах, ні ў сваіх творах, не кажучы ўжо пра падтрымку якой-небудзь нацыянальнай ці рэлігійнай варожасці. Гаворка магла ісці пра захаванне нацыянальных традыцыяў украінскага народу, пра пачуццё еднасці і нацыянальнай самаідэнтыфікацыі праз захаванне гістарычнай памяці, але ніяк не пра нацыяналізм. Наадварот, праз нацыянальнае самавызначэнне Шаптыцкі хацеў прывесці людзей да еднасці, дзе не будзе вышэйшых і ніжэйшых, годных і нявартых.

На нядаўнім семінары, прысвечаным гісторыі УГКЦ у міжваенны перыяд, абмяркоўвалася таксама пытанне "хрысціянскага нацыяналізму" ў творчасці мітрапаліта Андрэя. Кандыдат гістарычных навук Алег Бэген адказаў на гэтае пытаньне так: "Хоць тэрмін "хрысьціянскі нацыяналізм" часам прыпісваюць Андрэю Шаптыцкаму, сам апіскап ніколі не ўжываў гэтага словазлучэньня, якога мы ня знойдзем у ягоных творах. Так, канечне, час патрабаваў нечага на замену "інтэгральнаму нацыяналізму" і, відавочна, гаворка ішла пра любоў да свайго народу, якую хрысьціянства не адмаўляе. Але варта ведаць, што святары і мітрапаліт, у прыватнасці, не ўкладвалі ў паняцце "хрысціянскі нацыяналізм" тое, што разумелі пад ім радыкальныя нацыяналістычныя арганізацыі Галіцыі. Андрэй Шаптыцкі ўжываў выраз "Бог і Ўкраіна", але ніколі "Украіна — вышэй за ўсё!". Быў выраз "хрысціянскі патрыятызм". Можна сказаць, што ў іх жывілася імкненне стварыць каталіцкую ідэалогію з нацыянальнымі элементамі".

У даследаванні "Канцэпцыя Касцёла Мітрапаліта Андрэя Шаптыцкага" кс. Яраслаў Маскалік таксама абвяргае міф пра "хрысціянскі нацыяналізм" епіскапа, апісваючы замест гэтага сваё бачанне жыцця Царквы: "Шаптыцкі нагадвае, што ў Царкве, супольнасці чалавечых асобаў, усе аднолькавыя перад Богам: "Няма Юдэя ці грэка, няма ні раба, ні вольнага, няма ні мужчыны, ні жанчыны, бо ўсе вы адно ў Хрысце Ісусе» (Гал. 3, 28). Хрыстос ... адкідае эгаістычнае жаданне "старога чалавека" да велічы, значнасці, да панавання над іншымі і да таго, каб быць "як Бог" (Быц 3, 5) паводле ўласнага ўяўлення і плана. Адсюль, паводле Шаптыцкага, чалавек павінен усведамляць, што ён, як адзінка, становіцца часткаю цэлага, адным з канструктыўных элементаў свету, але як чалавек, у любым выпадку, ён не частка, а змяшчае цэлае. ... Галоўнае — цэласнасць, а цэласнасць — гэта Божы Народ. І менавіта яна "ўмацоўвае кожную Царкву ў яе праўдзе" [3, 57].

Рэдактары кнігі "Царква і сацыяльнае пытанне", дзе апублікаваныя пасланні Мітрапаліта Андрэя, вызначаюць сацыяльную палітыку епіскапа як абавязак салідарнасці, грамадскага адзінства, якія былі для яго прыкметай сацыяльнай сталасці, і іх адсутнасць , наадварот, сведчыла пра больш нізкі ўзровень развіцця [4:11 ]. У пасланні "Аб кананічнай візітацыі" (1902) Андрэй Шаптыцкі піша: "У караблі, які вецер кідае ва ўсе бакі і ад цэласнасці якога залежыць лёс усіх на караблі, могуць гуляцца дзеці, але паважаныя людзі мусяць дбаць  і агульнымі сіламі брацца за сумесную працу" [4: 117].

Гэтыя словы застаюцца актуальнымі і сёння, калі  грамадства ўсё больш  сутыкнуцца з выклікамі секулярызму ці антыклерыкалізму. Цікава, што і епіскап напісаў пра гэта, дарэчы, разглядаючы сітуацыю не аднабока, а шукаючы памылкі ўнутры Царквы і асобнай супольнасці.

ПРАДВЕСНІК ЭКУМЕНІЗМУ

Сучасныя даследчыкі часта згадваюць епіскапа як прадвесніка сучаснага ватыканскага экуменізму. Дзякуючы Шаптыцкаму УГКЦ пачала аднаўляць бізантыйскія традыцыі, якія сапраўды павінныя былі быць ёй уласьцівымі ад пачатку Берасьцейскай вуніі. Таму, беручы пад увагу памылкі папярэдніх стагоддзяў, калі пераважна трымаўся курс на лацінізацыю вуніяцкай царквы, епіскап Андрэй прапануе т.зв. "усходні паварот", гэта значыць вяртанне да вытокаў кіеўскага хрысціянства: аднаўленне кіеўскага манаства, выкарыстанне царкоўнаславянскай мовы паралельна з украінскай, рэформы ў Літургіі.

Пра "візантынізацыю" Шаптыцкага на сімпозіуме казаў а. д-р Юры Авакумаў, які таксама дасьледаваў супрацоўніцтва Мітрапаліта з грэка-католікамі Расеі. Стрыжнем дзейнасці епіскапа  даследчык лічыць "ўсходні паварот", хоць гэтаму руху перашкаджалі некаторыя тагачасныя духоўныя асобы.

"Візантынізацыя мітрапаліта была своеасаблівым каперніканскім паваротам на Усход. Гэтая дзейнасць не абышлася без супраціўлення з боку яго сучаснікаў і самой Царквы. Адным з найбольш яскравых канфліктаў стала дыскусія з епіскапам Грыгорыем Хамышыным, які ўбачыў у візантызацыі пагрозу Грэка-Каталіцкай Царкве, адзначыў а. Ю. Авакумаў. — Цяпер у Царквы падобныя праблемы: Усход ці Захад. Для мітрапаліта візантызацыя не была паходам на Усход супраць Захаду. Ён піша, што набліжэньне абрадаў да Ўсходу адкрывае сапраўдны скарб Грэка-Каталіцкай Царквы і такім чынам набліжае яе да Захаду, робячы нашу Царкву больш цікаваю і прывабнаю".

Відавочна, што з паваротам на Ўсход нельга было не зьвязвацца з Усходам, таму ў пытаньнях захаваньня абраду Андрэй Шаптыцкі кансультаваўся з расейскімі тэолягамі, у прыватнасьці ліставаньнем з Экзархам РГКЦ Леанідам Фёдаравым адносна літургічнай традыцыі Ўсходу. Мітрапаліт падтрымліваў кантакты з рускімі стараверамі, важнай для яго была праца вядомага філосафа Уладзіміра Салаўёва, з якім яму ўдалося пагутарыць асабіста. Шаптыцкі ўдзельнічаў у славутых Велеградзкіх кангрэсах першай паловы ХХ стагодзьдзя і пісаў аб хрысціянскай еднасці ў лістах да свецкіх. Уладыка разважліва працаваў над рэфармаваннем духоўнай семінарыі ў Львове, асабліва звяртаючы ўвагу на маладое пакаленне, якое лепш разумела ідэі еднасці Царквы.

На агульным фоне аднаўленьня грэка-каталіцкай традыцыі і пакліканьня паўстае ідэя стварэньня Архіву гісторыі Вуніі, які стаў бы трывалай асновай для пацьверджаньня трывалай традыцыі прагнення дыялёгу паміж Усходам і Захадам. Акрамя таго, вывучэнне гісторыі і больш глыбокае паглыбленне ў крыніцы маглі б дапамагчы грэка-католікам лепш зразумець сваю ўнікальнасць і місію. Таму яшчэ да Другой сусветнай вайны ў фондах Архіва гісторыі вуніі ў Мітрапалічых палатах на Святаюрскай гары ў Львове было 2400 рукапісных дакументаў, 1700 старадрукаў рукапісных кніг і 25 тысяч тамоў розных дакументаў.

"Шаптыцкі хацеў прадставіць ідэю вуніі ня толькі як галіцкую ці ўкраінскую зьяву, але як фэномэн усёй Кіеўскай мітраполіі", — казаў дасьледчык і дэкан гуманітарнага факультэту УКУ Ігар Скочыляс. "Аднак пасля прыходу ў Львоў савецкай улады значная частка фонду была страчаная альбо дакументы былі проста выкінутыя на вуліцу".

Вялікі ўплыў на экуменічныя погляды Андрэя Шаптыцкага аказаў Папа Леў XIII, з пантыфікатам якога звязваюць утварэнне ў Царкве плыні мадэрнізму, якая для некаторых тэолагаў з’яўляецца надзіва супярэчлівай і правакацыйнай да сённяшняга дня. Менавіта з дазволу гэтага папы мітрапаліт вёў актыўную экуменічную дзейнасць у мэтах аб'яднання і супрацоўніцтва з расейскімі коламі, якія падтрымлівалі ідэю абноўленай вуніяцкай царквы з захаваннем візантыйскай традыцыі і прызнаннем папскай кафедры . Хоць тут і былі нюансы, яны вартыя асобнага вывучэння.

"Цікава, што, нягледзячы на ​​свае, здавалася б, ультрасучасныя погляды на карысць экуменізму, Мітрапаліт Андрэй быў вельмі паслухмяны ўказанням Папы", — адзначыў а. д-р Міраслаў Татарын. — Ён сказаў, што гатовы гаварыць пра ўсё, але не пра адзінства Паўсюднай Цорквы, бо гэта прэрагатыва Папы. Тым ня менш апіскап упэўнена ійшоў за аднаўленьне ўсходняга духу ў тагачаснай Грэка-Каталіцкай Царквы. Для яго быў важны дыялог не толькі з праваслаўнымі, але і са сваімі. У сваіх пасланнях епіскап напісаў, што Хрыстос памёр за ўсіх хрысціянаў, асабліва за тых, хто не мае паўнаты веры".

Вэктары тэалёгіі Шаптыцкага дасьледчык вызначае наступным чынам: доля ўльтрамадэрнізму, шырокая зацікаўленасьць навяртаньнем Расеі, аднаўленьне ўсходняга духу, навяртаньне інтэлігенцыі, дыялёг як поўнае паразуменьне і паяднаньне, якія немагчымыя без кенозісу, або самаадрачэнне, падобнае таму, з якім увасобіўся Гасподзь. Мітрапаліт таксама падкрэсліў, што патрэбна не толькі адукаванае духавенства, але і свецкія, якія маглі б быць тэолагамі ў сваіх колах, што таксама спрыяла б пашырэнню інфармаванасці простых людзей аб справах свайго абраду і Царквы.

"Шэптыцкі пісаў, што кіеўскі епіскап павінен быць праваслаўным", — сказаў а. Міраслаў Татарын. — Але калі б ён вёў дыялог з Усяленскай Царквой, то яму падпарадкоўваліся б усе грэка-католікі, а мітрапаліт Андрэй, па словах самога епіскапа, быў бы першым з яго падданых. Ён неаднаразова падкрэсліваў, што яго служэнне — гэта "быць слугой слугаў Божых".

ТЭАЛОГІЯ МАЛІТВЫ

Вядомы тэзіс: "Каб быць добрым экуменістам, трэба быць чалавекам малітвы і вялікай пакоры". Даследчык малітоўнай спадчыны Андрэя Шаптыцкага а. Доктар Андрэй Хіроўскі называе мітрапаліта настаўнікам малітвы, які заклікаў кожны дзень прасіць у Госпада мудрасці. Для Шаптыцкага важнай была тэма Божай мудрасці як першапрычыны і пачатку любові, а значыць і малітвы, якая дадае сілы.

"Сёння мы думаем, што Шаптыцкі заклікаў нас быць моцнымі, але загадаў быць слабымі ў Хрысце. Бо тады Хрыстус мацнейшы сярод нас, - патлумачыў кс. А. Чыроўскі. — Пакута і ахвярнасць — стрыжань яго мудрасці. Вы павінныя навучыцца выкарыстоўваць свае пакуты дзеля вышэйшай сілы".

Каб убачыць Шаптыцкага тэолагам малітвы і любові, трэба прачытаць яго пасланне да духавенства і вернікаў са студзеня 1901 г. "Найвялікшая запаведзь" [4, 37–69]. Аўтар прапаведуе пра веліч і паўсюднасць Божай любові, не пазбягаючы тэмаў свабоды волі чалавека, розніцы паміж розумам і мудрасцю, пазнання Бога нават там, дзе, здавалася б, найбольшая адсутнасць Божай любові. Гэта пасланне больш падобнае не на вучэнне або мараль, а на ціхае пажаданне і параду, у якіх змяшчаецца амаль усё вучэнне пра Богаўцелаўленне, сатэрыялогію, экзэгезу Святога Пісання і г.д. Пра дабрыню Бога, якая не можа не абуджаць малітвы, піша Мітрапаліт: "Госпад Бог у сваім найвышэйшым жыцці, дзе Ён у Тройцы адзіным на троне славы сваёй і "прабывае ў святле непрыступным" (1 Цім. 6, 16), настолькі бясконца добры, - з такою простаю дабрынёй, - што калі б заслона, якая хавае ад нас Яго твар, упала з нашых вачэй, - тады сама душа пры выглядзе Яго прыгажосці і дабрыні загарэлася б такой любоўю да Яго, што адразу ўзляцела б у неба! Не хацла б больш жыць у гэтым свеце; пакінула б смяротнае цела, каб раз і назаўсёды быць з Богам.

Сьвятыя Божыя ўгоднікі, хоць і ня бачылі аблічча Божага, але набліжаліся да Яго толькі ў малітве, - калі яны так часта і глыбока разважалі над тым, што ўжо ведалі пра знакі і дасканаласьці Божыя, - тады так моцна прагнулі Бога ўсім сваім сэрцы, што адзіным жаданнем іх на свеце было: як мага больш і даўжэй Богу маліцца" [4: 47].

Паколькі найвялікшым запаветам з’яўляецца любоў, Шаптыцкі заўсёды падкрэслівае важнасць гэтага стану душы: "Кожны чалавек мае права любіць, мае права вучыцца гэтаму ад усіх людзей. А крыўда адбываецца ў чалавеку тады, калі пра гэта ведае мала людзей. Чалавек таксама абавязаны любіць іншых! І ён робіць ім шкоду, калі не дае ім гэтай любові" [4: 38].

Да падобных пасланняў, якія больш глыбока раскрываюць багаслоўскую думку мітрапаліта Андрэя, можна аднесці наступныя дакументы: "Аб адданасці любові Хрыстовай" (1909), "Аб міласэрнасці" (1942), "Не забі!" (1942), "Да ўкраінскай інтэлігенцыі" (1900), "Да маіх любімых гуцулаў" (1900), "Слова да ўкраінскай моладзі" (1932) ды інш. Важна адзначыць, што ў кожным пасланні можна прасачыць не толькі мудрыя словы пробашча, але і напісанне ўмелага псіхолага, бо стыль і мова тэкстаў моцна адрозніваюцца і залежаць ад таго, каму яны адрасаваны: інтэлігенцыі - мова і праблематыка гэтага кола; сялянам - мова і пытанні зусім іншыя. Аднак аснова застаецца нязменнаю – Божая любоў разам з Божаю мудрасцю і малітваю.

Цяжка пераацаніць шматграннасць дзейнасці Андрэя Шаптыцкага. Мы бачым, што пра мітрапаліта мы пачалі гаварыць пераважна як пра багаслова і пастыра, а насамрэч яго вучэнне і настаўленні знайшлі адпаведнае ўвасабленне ў грамадска-палітычнай дзейнасці, пакора і малітва перацяклі ў жаданне адзінства Цэркваў, калі афіцыйны Ватыкан паставіўся да гэтага насцярожана. А найвялікшай запаведзяй любові засталася любоў да сваёй паствы — украінцаў, якія яшчэ не заўсёды адчувалі значнасць і каштоўнасць гісторыі і асаблівасцей традыцый свайго народа, а тым больш не заўсёды задумваліся над асаблівасцю і пакліканнем царквы.

Ніна Палішчук

http://xic.com.ua/

Папулярныя артыкулы